HAK-ho Parseiru Estratéjiku Realiza Programa Auditória Sosiá-KPK iha Suku Hola-Rua
Reprezentante Diretór HAK Carlito da Costa, iha ninia intervensaun haktuir katak, ita nia Estadu, ita nia Governu ho parseiru dezenvolvimentu halo esforsu oi-oin hodi hakbesik dezenvolvimentu bee ba ita komunidade sira, maibé programa sira ne’e ita hanoin katak seidauk responde ba situasaun komunidade balu liga ho asesu bee, ita sei iha problema, ita akompaña komunidade balu sei kontinua asesu bee matan, ha’u fiar katak iha Suku Holarua kuaze 90 % asesu ona bee moos, falta 10 % mak seidauk asesu bee moos. Iha fatin seluk ita nia komunidade sira sei kontinua asesu bee posu, asesu bee matan no asesu bee mota ho distansia dok, problema seluk sistema sira harii tinan rua ka tolu ba leten hasoru dezafiu. Dezafiu iha funsionamentu tanba sistema barak mak la funsiona ona/aat. Lei numeru: 4 /2004 defini bee rurais atribui kompetensia ba komunidade mak jere liu husi Grupu Maneja Fasilidade- GMF, bee Urbana ne’e jere husi BTL.IP.
Agora situasaun balu ne’ebé ita hasoru, sistema funsionamentu bee rurais hasoru dezafiu tanba ita nia Grupu GMF servisu ho voluntariu, investimentu husi estadu seidauk adekuadu. Dezafiu seluk konsiensia sidadaun sira nian, moris iha estadu ida. Ita bolu sidadaun siviku. Estadu liu husi Governu hamutuk ho parseiru dezemvolvimentu sira konstrui/harii ona sistema bee, eskola no Postu saúde, maibé hanesan sidadaun ita iha responsabilidade no ita iha obrigasaun moral atu tau matan ba bee. Husi situasaun ida ne’e ita persija Governu nia intervensaun. Presija parte hot-hotu nia intervansaun atu hotu-hotu bele kontribui. Ita haree husi parte estadu nian intervensaun liga ho programa liga ho orsamentu, liga ho ita nia (komunidade) kontribuisaun, oinsá mak bele kontribui liu husi dalan tau matan ba bee sira ne’ebé mak ita rasik asesu.
Ekipa HAK, Ekipa Water Aid, Ekipa LBF, FHTL no GFFTL iha Munisípiu Manufahi no Liquiça hola parte ona, iha sistema bee rurais 41. Iha Munisípiu Manufahi ita hola parte 21 sistema bee, Munisípiu Liquiça hola parte 20 sistema. Fasilita diskusaun espesifiku iha sistema bee, oinsá atu hatene problema sira iha kada sistema, depois ita avalia no diskusaun ho mekanismu partisipativu, oinsá mak hotu- hotu bele partisipa. Ita identifika katak presija esforsu husi parte hotu la’ós governu de’it. Nune’e mak Ita hamosu planu asaun nivel komunidade bele kontribui. Esforsu balu ita halo mak enkoraja komunidade sira halo protesaun ba bee matan (kuda ai oan no halo lutu) rekolia fundus kontribuisaun ba operasaun no manutesaun sistema no re-estrutura GMF. Informasaun sira ne’ebé HAK ho parseiru deskobre liu husi KPK ita kontinua relata ba Nai ulun sira ba orgaun soberanu sira liu-liu relata ba Parlamentu Nasionál Komisaun E, Ministériu Obras Publika hodi tau iha konsiderasaun iha programa no Orsamentu.
HAK ho parseiru haree katak ne’e de’it la naton, presija iha diskusaun ida involve inan aman sira, involve Xefi Suku sira, involve Xefi Aldeia sira, Administradór Postu Administrativu sira, parte husi Servisu Munisipal Agua Saneamentu no Ambiental-SMASA-Fasilitador Postu Administrativu- FPA sira atu bele kontribui ideia no hamutuk bele identifika problema bee iha nivel suku. Atu hatene. Situasaun ne’ebe kontribui sistema bee la funsiona ne’e mak saida! Situasaun ne’ebé kontribui sistema bee funsiona to’o agora ne’e kontribui husi saida! Oras ida ita sei deskuti klean liu asuntu sira liga ho bee iha ita nia Suku Holarua. Husi identifikasaun ne’e mak hamosu planu asaun iha nivel suku. Konsellu Suku bele iha dokumentu, iha tempu ruma husi parte estadu persija apoiu ruma, Konsellu suku iha planu ba BESI bele submete./fornese informasaun ba sira katak ami nia planu se imi atu hadia karik kondisaun sistema sira mak ne’e .
Horseik ekipa HAK haree katak bee matan Leburema kuaze totálmente la uza/la fornese tanba impaktu husi inundasaun halo intek sira rahun hotu ho kanu sira mota lori. Situasaun mudansa klimatika atu dehan: bailoro la tuir tempu, udan la tuir tempu, anin la tuir tempu. Bailoro latuir tempu impaktu ba rekursu bee. Rekursu bee matan menus. Ida ne’e impaktu ba ita nia inan feto sira no labarik sira, dala ruma sita sira tempu barak liu ba kuru bee no lakon servisu produtivu ne’ebe lolos sira tenki halo. Iha tempu udan akontese inundasaun impaktu ba kualidade bee/tratamentu bee, Impaktu ba saude, ne’ebé situasaun sira ne’e persija ita nia esforsu hamutuk. Presija ita nia partisipasaun, ita partisipa hodi fo informasaun. Dala ida tan hau nia respeitu no hakuak bo’ot ba ita. Iha ambitu realizasaun Diskusaun Kartaun Ponstuasaun Komundiade-KPK iha 8 Marsu 2024 iha Suku Holarua Postu Administrativu Same.
Reprezantante WaterAid Timor-Leste, Sr. Manuel Monteiro Fernandes iha ninia intervensaun haktuir, Asuntu bee ita koalia dadauk ne’e, ita inan feto sira mak buka barak liu no ita mane sira hein husu bee manas, bee manas la iha ita hakilar. Bee la mai Inan-Feton sira mak ba buka entaun saida mak ohin reprezentante HAK dehan, Ita atu deskuti, Ita atu kee, ita atu sukit sai hodi ita nia ai-suak besi sira, ita atu sukit sai abut sira ne’ebé mak sasatan mai ita, hodi ita la hetan bee mai to’o iha ita nia knua atu Inan feto sira dadersan halo kafe ho di’ak. Tanba ne’e ohin loron husu ita nia vontade no laran kmaan, atu hasai ita nia hanoin tomak tanba sa ita iha Foho Kablaki nia hun, bee la mai to’o iha ita nia uma hun? Loron ohin ne’e ita tau hamutuk hanoin oinsá mak ita bele halo ita nia bee sai di’ak liu tan mai ita nia moris lor-loron.
Ita haree sistema tomak iha Suku ne’ebé mak hari’i iha tinan barak nia laran ona, sistema sira ne’e sei di’ak ka a’at ona. Aa’t ona karik saida mak a’at ! Ita bele tau forsa hamutuk hodi hadia. Ohin reprezentante Diretór HAK, Sr.Carlito da Costa koalia atu garante ita nia bee sira bele la’o, mak ita nia Grupu Maneja Fasilidade-GMF sira. Maibé oinsá mak sira bele garante katak bee kontinua di’ak. Sira bolu ita ba hamos, ita konvida malu ba mota laran hamos bee ulun halo lutu, atu la husik sira ho Nai Xefi Aldeia sira mak tau matan. Sira mos baruk –dalaruma ita nia kontribuisaun $0.25 ita haluha, kleur mak ita foin fo. Maibé ami mane sira ne’e sigaru karun $ 2.00 tiha mos ami buka atus sosa. Se ita haree $ 2.00 bele kontribui ona ba fulan 8 ninian. Signifika katak GMF sira mos iha vontade atu kontribui, tanba ne’e mak ita tenki badinas atu ba tuir sira. Ha’u hanoin ida ne’e mak atu husik hela ba ita bo’ot sira, Water Aid hanesan organizasaun Internasionál ida husi Australia halo servisu makas no barak teb-tebes ba asuntu bee moos iha Munisípiu Manufahi hamutuk ho parseiru Luta ba futuru ho sira seluk mak hamutuk ho ita bo’ot sira, HAK iha Dili ne’ebá mai hamutuk oinsá mak ita tau matan hamutuk ba asuntu ne’ebé mak liga kedas ho ita nia moris. Iha ambitu realizasaun Diskusaun Kartaun Ponstuasaun Komundiade-KPK iha 8 Marsu 2024 iha Suku Holarua Postu Administrativu Same.
Reprezenta Xefi Suku Holarua , Xefi Aldeia Fahiluhan, Sr. Abril Gonçalves iha ninia intervensaun haktuir katak. Atu fo hanoin deit ba kolega Xefi Aldeia sira nafatin servisu hamutuk ho ita nia Xefi GMF sira atu bele tau matan lisuk ba ita nia bee ne’ebé di’ak tiha ona, labele sobu hodi hakarak, karik naksalak ruma, bee ruma a’at. Ita buka solusaun atu nune’e hodi hadia ita nia bee. Iha ita nia mandatu laos ita atu sobu, tanba ita nia maluk balu iha sorin sei halerik hela ba bee moos, hamutuk ita buka solusaun. Iha ambitu realizasaun Diskusaun Kartaun Ponstuasaun Komundiade-KPK iha 8 Marsu 2024 iha Suku Holarua Postu Administrativu Same.
